Θέματα και Απαντήσεις Πανελλαδικών Εξετάσεων 2016 στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών

ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2016
Διδαγμένο κείμενο
Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια(Β 1, 5-8)

Α1   Μετάφραση
Με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι (τεχνίτες)˙ Δηλαδή χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι όμως χτίζοντας με κακό τρόπο θα γίνουν  κακοί. Γιατί, αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, δε θα χρειαζόταν ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί από τη γέννησή τους Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και με τις αρετές, δηλαδή κάνοντας όσα συμβαίνουν στις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους, άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του  φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο  ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με όσα έχουν  σχέση με τις επιθυμίες και  την οργή˙ άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι, ενώ άλλοι ακόλαστοι και ευέξαπτοι, άλλοι με το να συμπεριφέρονται σ’ αυτά μ’ αυτόν τον τρόπο και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Και μ’ ένα λόγο τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας διαμορφώνονται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει να προσδίδουμε στις ενέργειές μας μια ορισμένη ποιότητα˙ γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών διαμορφώνονται και  τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας.

Β1   Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των υπογραμμισμένων λέξεων ή φράσεων στις παρακάτω προτάσεις:
α. «καί διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθή φαύλης»
Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά και όχι σε καλά και κακά. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι η λέξη «φαύλης» (που κανονικά «φαῦλος» σημαίνει κακός, ευτελής, ασήμαντος) χρησιμοποιείται εδώ με διαφορετική σημασία, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου. Η αναφορά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται, με την πρώτη ματιά, να μη σχετίζεται με το θέμα του κειμένου και να αποτελεί μια παρέκβαση. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών.
Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα. Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή.
Εντύπωση μας προκαλεί η σειρά των λέξεων στη φράση αυτή. Η κανονική σειρά θα ήταν: «διαφέρει τούτῳ πολιτεία ἀγαθὴ πολιτείας φαύλης». Η ανωμαλία αυτή ίσως να οφείλεται και πάλι στο γεγονός ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη αποτελούν προσωπικές σημειώσεις, που λειτουργούσαν βοηθητικά στο έργο της διδασκαλίας. Είναι, λοιπόν, εύλογο να εντοπίζουμε κάποια χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου.

β. «Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται»
Ο Αριστοτέλης προσθέτει νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι η αρετή είναι προϊόν εθισμού και η ποιότητά της εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί. Η δημιουργία και ο εκφυλισμός της επίκτητης ιδιότητας προκύπτουν από αντίστοιχους λόγους και ποιότητα εθισμού. Έτσι για συγκεκριμένους λόγους και με την κατάλληλη άσκηση οι άνθρωποι κατακτούν την αρετή και ακριβώς για τους αντίθετους λόγους και με την ακατάλληλη άσκηση η αρετή εκφυλίζεται. Ο Αριστοτέλης εννοεί μάλλον μια διαδικασία «δόμησης» και «αποδόμησης» της αρετής ενισχύοντας τη θέση του για τον επίκτητο χαρακτήρα της. Τα ρήματα «γίνεται – φθείρεται» μας παραπέμπουν στο θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος της φιλοσοφικής σκέψης «γένεσις – φθορά». Για τον Αριστοτέλη, αυτή ήταν μια φυσική διαδικασία μονόδρομη: γένεση -> αύξηση -> τελείωση -> παρακμή -> φθορά (αποδίδεται έργο στον Αριστοτέλη με τίτλο Περί Γενέσεως και Φθοράς). Αυτή, λοιπόν, η διαδικασία ακολουθείται και στις ηθικές αρετές. Κάθε αρετή για τους ίδιους λόγους και χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα γεννιέται και με την καλή εξάσκηση κατακτιέται, ενώ με την κακή εξάσκηση χάνεται.

γ. « ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἓξεις γίνονται»
Στην ενότητα αυτή εμφανίζεται μια νέα έννοια, η «ἕξις». Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος «ἔχω» και συγκεκριμένα από το σεχ- < hεχ- < ἑχ + την παραγωγική κατάληξη –σις, η οποία δηλώνει ενέργεια.
Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει.
Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη συγκεκριμένων ενεργειών. Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη (π.χ. επιθυμία, οργή, φόβος, χαρά, φιλία, μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη, οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός, αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του. Τα μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης, που συνιστά την «ἕξιν». Ακριβώς ότι η «ἕξις» απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος «γίνονται», το οποίο δείχνει ότι η «ἕξις» προκύπτει μέσα από μία διαδικασία, από ένα βαθμιαίο τρόπο διαμόρφωσής της και κατάκτησής της από τον άνθρωπο.
Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα.

Β2 «Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει»
Ο ρόλος των τριών λέξεων «Οὕτω δὴ καὶ» είναι εισαγωγικός στο νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη. Συγκεκριμένα, το τροπικό επίρρημα «οὕτω», είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί. Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί δηλαδή σ’ αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων («ὁμοίων ἐνεργειῶν»). Με τον συμπερασματικό σύνδεσμο «δὴ» ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμενα, ενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος «καὶ» εισάγει το νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες. Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα, έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών.
«πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι… οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί.»

Παραδείγματα από τον χώρο των αρετών
Ο Αριστοτέλης προβαίνει στην παρουσίαση τριών παραδειγμάτων για να δείξει ότι, όπως και στις τέχνες, έτσι και στις αρετές η απόκτησή τους γίνεται με τον εθισμό και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που προηγήθηκε. Τα παραδείγματα αναφέρονται σε αρετές που συνδέονται με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι 1. συναλλάσσονται μεταξύ τους (κοινωνικές σχέσεις), 2. αντιμετωπίζουν τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής τους και           3. διαχειρίζονται τις επιθυμίες τους. Επίσης, παρατηρούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς: ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών, ενώ ο άλλος όχι.
Ειδικότερα, το πρώτο παράδειγμα «πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι» αναφέρεται στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται, αυτός καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό. Αν μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους, γίνονται δίκαιοι, αν όχι, άδικοι. Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του ανθρώπου, ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του.
Με το δεύτερο παράδειγμα «πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶ» ο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους, διαμορφώνει τη στάση και τη συμπεριφορά τους. Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν ψύχραιμα και με σθένος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους, γίνονται ανδρείοι, αν όχι, δειλοί.
Το τρίτο παράδειγμα παραπέμπει στις επιθυμίες και στα ανθρώπινα πάθη, και το τέταρτο αφορά τις καταστάσεις που προκαλούν οργή.  «Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς· οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί.» Με αυτό ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό τους και μάλιστα τις επιθυμίες, αλλά και τις καταστάσεις της οργής καθορίζει τον χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις επιθυμίες και τις καταστάσεις της οργής γίνονται συνετοί και πράοι, αν όχι, ασύδοτοι και οξύθυμοι. Συνεπώς, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την ηθική ποιότητά τους.
Συνοπτικά τα παραδείγματα μπορούν να παρουσιαστούν με τον ακόλουθο πίνακα:
τομείς συμπεριφοράς                                          στοιχεία του χαρακτήρα
συναναστροφή με άλλους ανθρώπους         δίκαιοι-άδικοι
προξενούν φόβο                                                   ανδρείοι-δειλοί
επιθυμίες                                                                 σώφρονες-ακόλαστοι
προξενούν οργή                                                    πράοι-οργίλοι

Β3 Ποια η σημασία της παρουσίας του Εύδοξου στην Ακαδημία την ώρα που φτάνει ο Αριστοτέλης;
Ένας από τους λόγιους που είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει στην Αθήνα, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, και ο Πλάτων δε δίστασε καθόλου να του  εμπιστευτεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύθυνση της σχολής του.
Δεν ήταν λοιπόν μόνο τυχερός ο νεαρός Σταγειρίτης που «βρέθηκε»,  όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας,  «την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι  κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά», πιο σημαντικό πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα από τη σχολή εκείνη τη χρονική στιγμή,  ο Αριστοτέλης είχε από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθεση,  την απόλυτα σχεδόν θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιητική(τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση  του Πλάτωνα).

Β4
γηγενής: γινόμενον, ἐγίνοντο, γινόμεθα, γίνεται
ἐσθλός: ἐστίν, ἒσονται,
μισαλλοδοξία: συναλλλάγμασι
δέος: δεινοῖς, δειλοί
στρεβλός: ἀναστρέφεσθαι

Αδίδακτο κείμενο
Πλάτωνας Εὐθύδημος 289d-290a4
Μετάφραση

Μου φαίνεσαι( ή μου δίνεις την εντύπωση), είπα εγώ, ότι αναφέρεις ικανοποιητικό τεκμήριο (απόδειξη) ότι η τέχνη να γράφεις λόγους δεν είναι εκείνη που θα έκανε κάποιον ευτυχισμένο αν την αποκτούσε (ή αν την κατείχε). Και όμως εγώ πίστευα ότι κάπου εδώ (ή σε κάποιο τέτοιο σημείο) θα φαινόταν (ή θα εντοπιζόταν) η επιστήμη την οποία από προηγουμένως αναζητούμε ˙ Και πράγματι οι άνθρωποι οι ίδιοι που γράφουν λόγους, όταν έρχομαι σ’ επαφή μαζί τους (ή όταν συναναστρέφομαι μ’ αυτούς) μου δίνουν την εντύπωση ότι είναι υπερβολικά σοφοί, Κλεινία, και η ίδια η τέχνη τους θεσπέσια και υψηλή (σημαντική)˙ Και όμως αυτό δεν είναι καθόλου παράδοξο ˙ Είναι (ή αποτελεί) τμήμα της τέχνης των μάγων, ελάχιστα κατώτερη από εκείνη. Η μεν τέχνη των μάγων αποτελεί σαγήνη (γοητεία) των φιδιών, αραχνών, σκορπιών και άλλων ζώων και των ασθενειών, ενώ η άλλη τυχαίνει να είναι σαγήνη (γοητεία) και παραμυθία (πειθώ) των δικαστών, των μελών της εκκλησίας του δήμου και άλλων πληθών (ή γοητεύει και πείθει δικαστές, μέλη της εκκλησία του δήμου και άλλα πλήθη).
Γ2
ἔφην: φάτε
κτησάμενος: ἐκτῶ
τις: τινῶν
εὐδαίμων: εὔδαιμον
ὤμην: ᾠήθη
φανήσεσθαι: πεφάνθω
πάλαι: παλαίτερον
κήλησις: κήλησι
τυγχάνει: τύχοιεν
οὗσα: ἐσομέναις

Γ3 α)
μοι: Δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου στο ρήμα δοκεῖ
εὐδαίμων: Κατηγορούμενο στο υποκείμενο τις μέσω του συνδετικού ἅν εἵη
ἤν: Αντικείμενο στο ρήμα ζητοῦμεν
ἐκείνης: γεν. συγκριτική στο επίθετο ὑποδεεστέρα
οὖσα: Κατηγορηματική μετοχή που εξαρτάται από το ρήμα τυγχάνει και αναφέρεται στο υποκείμενο του ρήματος ἡ τέχνη.
β) κτησάμενος
α. Επιρρηματική υποθετική μετοχή στο ρήμα ἄν εἴη συνημμένη στο υποκείμενο τις.
β. εἰ κτήσαιτο.
γ. Εκφέρεται με ευκτική γιατί έχει απόδοση-εξάρτηση δυνητική ευκτική (ἄν εἴη) και δημουργεί υποθετικό λόγο της απλής σκέψης του λέγοντος που απαιτεί στην υπόθεση εἰ + ευκτική.